In de samenleving botsen twee stromingen met elkaar: het idee dat er geen waarheden bestaan en de neiging om je vast te klampen aan wat vaststaat. De middeleeuwse mystica Catharina van Siena wist die stromingen samen te voegen tot het beginpunt van een geestelijk leven in God. Wat kunnen we van haar leren?

Raak je ook wel eens verzeild in een discussie over hoe je de Communie het beste kunt ontvangen? Knielend op de tong is prachtig eerbiedig qua vorm, zegt dan een groep mensen. Soms is dat voor hen zelfs de enige vorm die aan God de juiste eer geeft. God zou het volgens deze groep niet kunnen aanvaarden dat je met een eerbiedige geest naar voren komt en daar staande in je handen het heilig lichaam en bloed van onze Verlosser ontvangt.

Traditie en vernieuwing

De Mis moet in het Latijn, want het Nederlands zou niet helemaal weergeven wat er daadwerkelijk gezegd is door Jezus. Maar als je dan zegt dat Jezus ook geen Latijn sprak, en de leerlingen zeer waarschijnlijk aan de tafel aanlagen om zo het brood van Jezus te ontvangen, dan kan het gesprek een venijniger wending aannemen.

Aan de andere kant kun je ook kerken aantreffen waar de geloofsbelijdenis is aangepast en een eigen eucharistisch gebed wordt gebeden. Er worden argumenten aangevoerd als dat dit begrijpelijker zou zijn voor de gelovigen, of dat er een te streng beeld van God uit de voorgeschreven gebeden naar voren komt. Hier bestaat het gevaar dat de inhoud van het rooms-katholieke geloof wordt aangepast aan eigen voorkeuren.

De bredere zoektocht

Deze discussie zie ik in groter verband in de hele samenleving, die worstelt met het bestaan van waarheid en de interpretatie ervan. Is er een verbinding tussen woorden of vormen en inhoud? En is deze verbinding ook filosofisch te denken? Ik zie in het denken van de heilige Catharina van Siena (1347-1380) een oplossing.

Wanneer ik denk aan onze samenleving zie ik twee grote stromingen, die volgens mij terug te voeren zijn op een te sterke focus op slechts een van de twee inzichten die Catharina van Siena samen als beginpunt van het geestelijk leven in God ziet.

Relativisme versus formalisme

De eerste is het relativisme, voortkomend uit het existentialisme. Er is een neiging in deze denkwijze om alles te zien als steeds veranderend. Waarheden zijn er niet en dat kan leiden tot de waarheid van de machtigste, met vormen van fake news. Er is een constante strijd tussen groepen mensen die hun belang naar voren willen schuiven.

De tweede denkwijze noem ik formalisme, waarbij mensen wijzen op eeuwige waarheden en vaststaande vormen waarop de mens zich moet richten. Er schuilt hierin het gevaar te veel te weten wat God wil en dat te gaan opleggen aan anderen, of om neerbuigend te zijn naar hen die anders denken. God is altijd groter dan ons kennen en interpretatie is nog niet zo eenvoudig.

De paradoxale wijsheid

Welke twee inzichten vormen dan voor Catharina het begin van het geestelijke leven, die de groei van de mens naar God toe mogelijk maken? Jij bent niets! is het eerste. Deze woorden zijn voor velen niet makkelijk te verdragen. Maar ze vormen voor haar het begin van alle wijsheid.

Ze lijken voor mij op het eerste gezicht op de boodschap van het pure existentialisme. Want wanneer we ervaren en leren in een vloeiende, vergankelijke wereld te leven, en merken dat wij daarin zelf steeds veranderen, dan kunnen we wellicht tot een bepaalde wanhoop geraken, zo waarschuwt Catharina. Er is dan geen vaste basis waarop je kunt staan, waarop je een wereldbeeld en een systeem van waarheden en waarden kunt bouwen.

Een tweede waarheid

Toch is Catharina, hoewel ze de fluïditeit van alles in de wereld en van de mens zelf heeft ingezien, geen postmodernist. Want ons niet-zijn mag bij haar niet los gezien worden van de tweede waarheid: het inzicht dat de goede God jou geschapen heeft en heeft gewild dat jij er bent. Wij ontvangen ons wezen van Hem in een voortdurende gave. Ook hier geldt dat dit inzicht alleen niet voldoende is.

Als dit tweede inzicht alleen zou blijven staan, dan kan een mens in hoogmoed vervallen, zegt Catharina, en dat is de grootste zonde die er bestaat. Anders gezegd en meer in het algemeen, wanneer een godsdienst te veel claimt dat God alles regelt en gelovigen hiernaar gaan leven, dan verheffen zij zich te zeer, en dat heeft kwalijke gevolgen voor de mensen rondom hen. Regels zullen dan boven de liefde tot de naaste gaan staan. De vorm wordt belangrijker dan de werkelijke band met God en met de ander.

Weg naar eenwording

Vanuit de diepste kleinheid, waaruit de mens aan het geestelijk leven moet beginnen om de juiste gesteldheid te krijgen, wordt hij of zij geroepen tot het grootste: de volledige eenheid met God. Jij wordt God, zegt Catharina, en dat is bijna heiligschennis, zo groot zijn deze woorden. Alleen als we ze begrijpen vanuit de volledige afhankelijkheid van God, die de ziel altijd heeft, is dit geen hoogmoed.

De weg ernaartoe gaat via Jezus, die de brug naar God is, en deze heeft aangelegd met zijn bloed dat Hij uit liefde voor onze redding heeft vergoten aan het kruis. We gaan die weg in drie etappes, oftewel drie treden. Allereerst naar de voeten, dan naar het hart, en vandaar naar de mond van Jezus, als het ware zijn kus.

Het is de vereniging met de gekruisigde Christus, wat inhoudt dat je Gods goede wil doet, zonder voor jezelf een lichamelijk of geestelijk voordeel te zoeken. Je proeft er de hemel, God zelf, niet op het niveau van de zinnen, maar op een geestelijke en intellectuele wijze, en op wilsniveau, en bent daarin intens gelukkig, en meteen ook bereid om al dat goede door te geven aan ieder die het nodig heeft.

De ziel als spiegel

Catharina’s leer van de compassie toont inzicht in hoe de geestelijke krachten van de ziel werken. We hebben er drie: het geheugen, het verstand en de wil. Zij komen bij Catharina overeen met de drie personen van de Drie-ene God.

De Vader – de oorsprong van alle gaven, de Schepper die ons heeft gemaakt en ons zijn Zoon schenkt, en alle genadegaven die wij nodig hebben – is analoog naar de zielenkracht van het geheugen, waarop wij in moeilijke tijden altijd kunnen terugvallen om te zien hoeveel goeds ons gegeven is.

Weten, begrijpen, beminnen

De Zoon is te vergelijken met ons verstand. Hij is de wijsheid die begrijpt wie de Vader is en zijn goedheid in daden omzet. In Catharina’s denken kunnen wij daar deel aan hebben. Het begrijpen is dan in ons leven niet alleen intellectueel, maar het moet ook geestelijk of in daden handelend zijn.

Wanneer de Vader ziet wie Hijzelf is in zijn uitvoerend handelen, dan volgt daaruit een goedkeuren en een liefde voor die persoon van zijn Zoon, die beseft dat Hij dit alles van zijn Vader heeft gekregen, en er is daar een dankbare en stromende liefde van goedkeuring voor zijn Vader te vinden. Deze stroom van liefde in God is de persoon van de Heilige Geest.

Voor ons geldt ook hoe meer wij inzien hoe goed God is, en hoe goed zijn handelen, hoe meer bij ons de wil groeit om Hem na te volgen. Als wij in de navolging ervaren en nog meer beseffen hoe goed dit is, groeit deze liefde die analoog is aan de Heilige Geest. Vanuit de kennis – wat begrijpen en inzien is – volgt de liefde. Deze mystieke weg vanuit de dominicaanse traditie is voor Catharina de weg van de eenwording met God via de gekruisigde Jezus Christus.

Goddelijk brugmiddel

De spirituele boodschap van de intellectuele liefde-eenwording via Jezus als brug was in haar tijd een dringende roep. In de intellectuele milieus op de universiteiten werd nagedacht over het probleem dat de scholastiek God te veel in een systeem zou vatten en daarmee op een te laag, menselijk niveau zette. Het alternatief, het nominalistisch denken, bracht een daadwerkelijke scheiding teweeg tussen mens en God, tussen onze woorden en hun interpretatie, en tussen ons denken en begrip.

Haar manier van symbolisch taalgebruik, beelden die in feite inzichten zijn, universalia in de termen van de intellectuelen van toen, zijn treden in abstract denken en begrip, een deelhebben aan Gods intellect, en zij maken de band met God – en elkaar – mogelijk, zonder dat dit ooit een volledig overzicht zal geven van de oneindige God.

Kracht van de dialoog

Catharina wijst in de veertiende eeuw op het belang van de dialoog met God en met elkaar als middel om te groeien in waarheid. Zij spreekt zelf met God, zij schrijft en beantwoordt brieven, schrijft een boek dat De Dialoog genoemd wordt, en zelfs haar gebeden, die haar gesprek met God weergeven, getuigen van het belang van deze vorm van kennis vergaren.

In de dialoog ligt onze verantwoordelijkheid, allereerst om onze kennis te vergroten over de vragen die uitgesproken en overdacht worden, om te luisteren naar antwoorden, om toe te groeien naar inzicht, en om daarna de waarheden in geactualiseerde liefde door te geven aan de ander.

Oceaan van vrede

Zij wijst op de grote goddelijke kracht die we hebben als we beide inzichten met elkaar verbonden houden: ik ben uit mezelf niets, maar God heeft mij uit zijn goedheid geschapen. Aan het einde van De Dialoog beschrijft ze God in het beeld van de “Oceaan van Vrede”, waarin wij als een vis mogen rondzwemmen.

We zien en we leren eeuwig door, van inzicht naar inzicht. Dit lijkt mij de juiste wijze van leren in dialoog, deelnemen aan de wijsheid van God, en actief tot eigen persoon te mogen uitgroeien in verantwoordelijkheid naar de ander.

Vuur en verbondenheid

Catharina van Siena gaf raad aan de kring van mensen om haar heen. Haar ‘bella famiglia’ leert zij het belang van de verbinding met elkaar, de onderlinge liefde en dienst aan de ander. Zij heeft er haar leven voor gegeven, het was kort en intens, vol vuur en inzet.

Haar leer is te vinden in brieven, maar ook in De Dialoog en in haar gebeden, zodat ook wij, wanneer wij snappen wie wij zijn, steeds vanuit onze innerlijke band met God, in het besef dat wij vanuit onszelf niets zijn, grote daden van liefde voor onze medemensen, de Kerk en onze samenleving mogen verrichten.

Catharina Al is dominicanes in Nijmegen.