Fratelli Tutti: met de hele mensheid in het evangelie gaan staan
Fratelli Tutti is geen gemakkelijke encycliek, merkt Johan Verschueren op, wel is ze ambitieus en bijzonder persoonlijk. “In alles voel je de hartslag van paus Franciscus.”
De encycliek Fratelli Tutti nodigt uit om breed te gaan: “Tutti”, iedereen dus. Zoals de encycliek Laudato si de hele schepping omarmt, omarmt Fratelli Tutti de hele mensheid en zijn toekomst, ver voorbij ieders kleine wereldje, familie, vrienden, religieuze referentiegemeenschap, zelfs voorbij de eigen cultuur of natie. Fratelli Tutti: zusters en broeders; moslims, christenen, joden, iedereen.
Op een manier die hem in het hart van het evangelie plaatst
Gemakkelijk zou ik die encycliek niet noemen. Ambitieus is ze wel. En heel persoonlijk. Je voelt de hartslag van de auteur, paus Franciscus, in al wat hij schrijft. Je kan je er zo beelden van zijn publieke optredens bij oproepen, want deze paus is gekend voor zijn authentieke symboolhandelingen. Hij is en zegt wat hij doet, en hij doet en zegt wat hij is. Op een manier die hem in het hart van het evangelie plaatst. Eigenlijk is deze encycliek één grote uitnodiging om met de gehele mensheid in dat evangelie te gaan staan, zonder te vervallen in proselitisme.
Het hart van Fratelli tutti
Daartoe ontwikkelt Paus Franciscus een antropologie in hoofdstuk 3: het feitelijke hart van de encycliek. Het beroemde tweede hoofdstuk, waarin Franciscus het verhaal van de Barmhartige Samaritaan brengt is er niet de kern van, maar het functioneert als de beklijvende opstap naar die antropologie. En in de volgende vier hoofdstukken (4 tot 7) wordt ze verder uitgewerkt in al zijn concrete dimensies en de denkbare consequenties. Deze antropologie is universeel en niet noodzakelijk religieus, toch is ze tegelijkertijd oer-christelijk voor wie gelooft, wat Franciscus duidelijk maakt in de drie laatste paragrafen van hoofdstuk twee.
Het utopische gehalte van de encycliek ondermijnt de relevantie ervan niet. Dit komt door de urgentie. Zijn oproep vindt plaats op een moment dat het sociale weefsel van samenlevingen wereldwijd op een verontrustend tempo afgebouwd of bedreigd wordt. In hoofdstuk één maakt de paus het bilan op van de belabberde toestand waarin onze wereld zich economisch, socio-politiek en cultureel bevindt. Hij klaagt aan dat deze degradatie ten koste gaat van de menselijke waardigheid voor grote groepen van mensen en vooral van de armen.
Visionair, profetisch en hoopvol
In het eerste deel van hoofdstuk drie, trekt paus Franciscus de naastenliefde – waartoe de joods-christelijke traditie oproept – door tot in zijn ultieme consequentie. Dit functioneert als het fundament voor een totaal andere samenleving en wereld, dan de huidige die zich vastloopt in valse waarheden en in compartimenteringen.
Maar die kritiek is weinig overtuigend
Dat dit zo expliciet en open uitgesproken wordt door een wereldleider zonder echte wereldse macht is op zich al een mirakel. Hij is visionair, profetisch en hoopvol. Het is al even miraculeus dat hij nauwelijks weggehoond wordt. Uiteraard is er weerstand, her en der, vooral vanuit liberale neo-kapitalistische of nationalistische hoek, maar die kritiek is weinig overtuigend.
Een gemeenschappelijk project als fundament
Paus Franciscus wil een alternatieve weg: open samenlevingen, gebaseerd op de universele erkenning van de menselijke waardigheid, de sociale vriendschap en de universele broederlijkheid. Een samenleving waarin (nieuwe) scheidsmuren worden afgebroken. Waarin broederlijkheid de uitwassen van vals vrijheidsdenken bijstuurt door opnieuw “het gemeenschappelijk goede” als kompas te hanteren.
Paus Franciscus pleit in Fratelli Tutti voor samenlevingen met een gemeenschappelijk project als fundament, vooral daar waar de maatschappelijke cohesie zoek is. Het pleidooi wordt consequent doorgetrokken in alle domeinen van het menselijke doen en handelen en is typisch christelijk. Franciscus koestert de deugd van de hoop; de hoop die nodig is om de naastenliefde (caritas) te funderen, die deze droom mogelijk maakt.
God maakt ons tot broeders
Hiertoe is een fundamentele rol weggelegd voor alle religies in zoverre zij vrede en waarheid nastreven. Want, en hier leunt paus Franciscus sterk op de theologie van zijn voorganger Benedictus XVI, de rede alleen is weliswaar bij machte om de vrijheid en de gelijkheid van alle mensen te poneren op filosofische en antropologische gronden,maar de rede kan dat niet voor de broederlijkheid. Daarvoor is een opening en een erkenning van God – Vader van allen – onontbeerlijk. God maakt ons tot broeders. Religies wereldwijd kunnen dit fundament aanreiken (hoofdstuk 8).
God kijkt niet met zijn ogen, God kijkt met zijn hart
Hoe eraan beginnen? Via de dialoog, of sterker nog, via het scheppen van een cultuur van dialoog en van vriendelijkheid (hoofdstuk 6). De encycliek eindigt dan ook met de prachtige herneming van de oproep die paus Franciscus samen met grootimam Ahmed Al-Tayeb deed in 2019 (Abu Dhabi): “De adoptie van de cultuur van de dialoog als weg, de samenwerking als handelswijze, de wederzijdse kennis als methode en criterium”.
In 2018 maakte Wim Wenders een beklijvende documentaire over Paus Franciscus: A man of his Word. Ofschoon deze documentaire twee jaar voor de encycliek Fratelli Tutti uitkwam, is het een sprekende illustratie erbij. In zoverre dat Paus Franciscus zichzelf citeert uit deze film: “Er is een weg naar vrede tussen godsdiensten mogelijk. Het uitgangspunt moet de blik van God zijn. Want God kijkt niet met zijn ogen, God kijkt met zijn hart. En Gods liefde is dezelfde voor ieder mens, ongeacht zijn godsdienst. Zelfs als hij een atheïst is, is het dezelfde liefde. Op de laatste dag, als er genoeg licht op aarde is om de dingen te zien zoals ze werkelijk zijn, zullen er veel verrassingen zijn!”. De encycliek én de film: beide aanraders.
Bron: igniswebmagazine.nl
