In de zomerserie op rkkerk.nl over missionair kerk-zijn gaat het derde artikel over de ecologische bekering als missionaire opdracht. Daan Savert, theoloog en tot september 2023 de eerste projectcoördinator van de Laudato Si’ Alliantie beantwoordt in dit artikel de vraag waarom een duurzame parochie ook missionair is.De Laudato Si’ Alliantie is een organisatie waarin negen katholieke organisaties participeren om op te komen voor het Gemeenschappelijk Huis van de Schepping, klimaat en milieu, gekoppeld aan sociale gerechtigheid, in navolging van de encycliek Laudato si’ (2015) van paus Franciscus.
Wie meent dat duurzaamheid en missionair-zijn niets met elkaar te maken hebben, verkeert in goed gezelschap. Paus Franciscus zelf dacht dit namelijk ook. Op een dag vertelde een bisschop hem hoe hij per boot van het ene eiland naar het andere had gereisd. Hij voer langs een boom die boven de zee uitstak. ‘Ooit was daar een eiland, en nu is het weg,’ zei de kapitein, wijzend op de boom. Toen de paus dit verhaal hoorde, kwam hij tot het besef dat hij vanuit zijn positie niet langer kon zwijgen over de ecologische crisis.[1] En zo was daar in 2015 de encycliek Laudato si’, die volledig in het teken staat van ecologie. Laudato si’ is een oproep aan gelovigen en alle mensen van goede wil om te luisteren naar ‘de schreeuw van de aarde en de armen’ en te zorgen voor ‘ons gemeenschappelijk huis.’ Een mens, ook een paus, kan zich altijd bekeren.
Ecologische bekering
Wordt een parochie missionair als zij Laudato si’ toepast? Ja. Maar laat daar geen misverstanden over bestaan. Het betekent niet dat als een parochie duurzaamheid promoot en in de praktijk brengt, ze daarmee ook automatisch nieuwe aanwas krijgt. Dat zou een te optimistische en naïeve verwachting zijn. Op het gebied van ecologie gebeurt al zoveel moois buiten de kerk. Je hoeft niet gelovig te zijn om je in te zetten voor deze aarde. Daarbij heeft de paus nogal een breed publiek op het oog met Laudato si’, namelijk ‘iedereen’. Zijn boodschap is niet strikt ‘christelijk’, en is geen poging om mensen de kerk in te krijgen. Bovenal zou er een dubbele agenda ontstaan op die manier. Als de kerk zich inzet voor de aarde om zo relevant en aantrekkelijk te zijn, in plaats van uit liefde voor de schepping zelf, krijgen we duurzaamheid met een vreemde bijsmaak. De ecologische bekering waar de paus toe oproept is daar zo ongeveer het tegenovergestelde van.
Maar ook al heeft de encycliek een breed publiek op het oog, regelmatig worden concreet de gelovigen erin aangesproken. De paus hamert erop dat een ecologisch verantwoorde levensstijl hoort bij de kern van het christen-zijn: ‘De roeping behoeders van Gods werk te zijn, praktisch handen en voeten te geven, vormt een wezenlijk onderdeel van een deugdzaam bestaan. Het is niet iets vrijblijvends en evenmin een secundair aspect van de christelijke ervaring’ (LS217). Er is een ecologische bekering nodig volgens de paus, en die bekering impliceert dat degenen die zich bekeren ‘alle gevolgen van de ontmoeting met Jezus in hun relatie met de hen omringende wereld tot bloei laten komen.’ De duurzaamheid waar de paus voor pleit is spiritueel en religieus geladen, en heeft missionaire implicaties.
Drie ‘eco-lagen’
Ecologische bekering valt op te delen in drie zogenaamde eco-lagen.[2] Allereerst is er de laag van ‘eco-spiritualiteit ‘: ‘Het zal immers niet mogelijk zijn zich alleen maar voor grote theorieën in te zetten zonder een mystiek die ons bezielt, zonder ‘een innerlijke drijfveer die een prikkel geeft, motiveert, bemoedigt en het persoonlijke en gemeenschappelijke handelen zin geeft’.’ (LS216, waarin de paus citeert uit zijn apostolische exhortatie Evangelii Gaudium). Die innerlijke drijfveer ontstaat als we ons verwonderen. Zien we in de wereld om ons heen gebruiksvoorwerpen die we voor eigen gewin kunnen inzetten of zien we schoonheid die we niet kunnen bevatten? Zien we producten en mogelijke opbrengsten of zien we levende wezens die intrinsiek waardevol zijn? De paus vernoemde zich niet voor niets naar de heilige Franciscus van Assisi, die in alle medeschepselen (dus niet alleen in medemensen) zijn broeders en zusters zag. Jezus verwees vaak naar de natuur als hij over het koninkrijk van God sprak. Ons verwonderen en openstellen voor wat de natuur te zeggen heeft, heeft implicaties voor hoe we missionair kerk-zijn benaderen. We leren los te laten en te vertrouwen, in het besef dat het werk van Gods koninkrijk tijd nodig heeft, en soms een tijd lang verborgen onder de grond aan het ontkiemen is. Soms moet iets afbreken en sterven, om iets nieuws te laten ontstaan.
Vanuit deze verwondering en verbondenheid met de schepping, maken we andere keuzes in ons leven. Dit is de laag van de ‘eco-praxis’. Hebben we de spullen die we kopen écht nodig? Hoe ziet het leven van genoeg eruit? Wie betaalt de prijs voor wat ik consumeer? Als parochie kun je overwegen om Groene Kerk te worden, en stappen te zetten om te verduurzamen.[3] Als gemeenschap kun je meer dan als individu. Dat kan mensen uit de kramp halen. Deze duurzame wending kan missionair elan geven.[4] Volgens theoloog dr. Elisabeth Hense ligt hier een ‘verborgen schat van de parochies.’[5]
Je hoort het steeds vaker: een beter milieu begint niet bij jezelf.[6] Er is systeemverandering nodig. Hoewel de paus de persoonlijke levensstijl belangrijk vindt, kan duurzaamheid zich daar niet toe beperken. Overheden en bedrijven hebben een belangrijke verantwoordelijkheid. Op vrijdag 1 september vond de jaarlijkse Wereldgebedsdag voor de Schepping plaats, waarvan het motto luidde ‘Laat gerechtigheid en vrede stromen’. De boodschap die de paus dit jaar (2023) gebracht heeft is op het moment van schrijven (in augustus) al bekend. Zo zal hij onder andere gezegd hebben dat de VN-klimaatconferentie in Dubai een snelle en rechtvaardige ommekeer moet introduceren die een einde maakt aan het tijdperk van fossiele brandstoffen.[7] Je op deze manier uitspreken is een voorbeeld van de derde laag van ecologische bekering, die van ‘eco-beleidsbeïnvloeding’.
Missionaire opdracht
De kerk loopt niet voorop als het gaat om duurzaamheid. En dat is misschien niet eens zo erg. Voorop willen lopen en mee willen tellen, verheven boven anderen – het is die drang die juist ten grondslag ligt aan de ecologische crisis. De manier waarop de mens zich als heerser boven zijn medemensen en de rest van de aarde plaatste, heeft schadelijke gevolgen gehad. Hoe minder de kerk op de voorgrond is, hoe geloofwaardiger ze in zekere zin is. Maar de kerk heeft wel degelijk een belangrijke taak, als het gaat om ecologische bewustwording. Ze belijdt een God die alles wat bestaat tot leven geliefd heeft. Vanuit dat vertrouwen kan ze nederig haar weg zoeken, vieren wat er aan goed werk verricht wordt buiten haar eigen gelederen en profetisch spreken voor wie geen stem heeft.
Is dat missionair? Absoluut.
Daan Savert (Foto: Matty van Leijenhorst, Laudato Si’Alliantie)
[1] De paus vertelt hierover in de film The Letter, die op 4 oktober 2022 het licht zag. Voor meer informatie over deze film zie: laudato-si.nl/the-letter/
[2] Voor deze drieslag, zie de website van The European Laudato si’ Alliance: elsialliance.org/what-we-do/
[4] Zie voor voorbeelden het boek dat in november 2022 verscheen, Elisabeth Hense en Tjirk van der Ziel (red.), Groen & Solidair: 36 kerken en kloosters in Nederland (Heeswijk Dinther: Berne Media, 2022).
[5] Dit komt uit een interview met dr. Elisabeth Hense.
[6] Een voorbeeld hiervan is Jaap Tielbeke, Een beter milieu begint niet bij jezelf (Amsterdam: Das Mag Uitgevers, 2020).
